Narracja jako opowieść indywidualna
i jako tekst kultury
słowo wstępne do książki
Psychologia małych i wielkich narracji
red. Maria Straś-Romanowska, Bogna Bartosz,
Magdalena Żurko
Narracje jako przedmiot zainteresowań badaczy reprezentujących różne dyscypliny naukowe od kilkunastu lat stanowią również temat badań i analiz psychologicznych. Pogląd, że żyjemy według własnych opowieści odbijających wielkie teksty kultury, zainspirował autorów tej książki do badań nad psychologicznym sensem narracji. Znajdziemy tu efekty psychologicznej interpretacji zarówno opowieści o wielkich wydarzeniach, jak i o codziennych zmaganiach składających się na treść życia człowieka.
Ten rodzaj badań ma w Polsce długą tradycję, sięgającą dokonań Floriana Znanieckiego. Zapoczątkowany przez niego nurt badawczy znalazł stałe miejsce w socjologii, a pomysł poddania analizie naukowej pamiętników zwykłych ludzi wzbudził zainteresowanie przedstawicieli innych nauk humanistycznych. W kilkanaście lat po opublikowaniu przez Floriana Znanieckiego i Williama I. Thomasa, amerykańskiego socjologa, ich wspólnego monumentalnego dzieła o polskich emigrantach The Polish Peasant in Europe and America (1918–1920; wyd. pol. Chłop polski w Europie i Ameryce, 1976) niemiecka uczona Charlotte Bühler wydała opartą na analizie pamiętników psychologiczną pracę o rozwoju człowieka w ciągu życia Der menschliche Lebenslauf als psychologische Problems (1933; wyd. pol. Bieg życia ludzkiego, 1998). Prawdziwy rozkwit badań narracyjnych w świecie nastąpił jednak w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Opowieści, które wcześniej były przedmiotem zainteresowania literaturoznawców, stały się teraz obiektem badań antropologów kultury, etnologów, socjologów, filozofów i wreszcie psychologów. Nauki humanistyczne zaczęły eksponować narracyjny charakter przekazu kulturowego i narracyjny charakter ludzkiego doświadczenia. Przekonanie, iż opowieść kreuje zarówno świat jednostkowy, jak i zbiorowy, stało się w kręgach naukowych tak powszechne, że w końcu – za pośrednictwem mediów – trafiło do masowego obiegu.
Mimo że badania opisowe w psychologii opierają się na różnego rodzaju obserwacjach i metodach psychometrycznych, dostrzeżono wartość materiału narracyjnego: relacji fabularnych, wspomnień, pamiętników. Od ponad dziesięciu lat działa w Polsce środowisko psychologów z powodzeniem adaptujących badania narracyjne do metod uznanych w psychologii.
Autorzy niniejszej książki reprezentują różne podejścia naukowe: hermeneutyczne, strukturalno-lingwistyczne, poznawcze. Artykuł Marii Straś-Romanowskiej Psychologia wobec małych i wielkich narracji, otwierający część pierwszą tego tomu, zatytułowaną Wielkie tematy w opowieściach, wprowadza czytelnika w obszar rozważań o obecności tak zwanych wielkich narracji w dyskursie kulturowym. Autorka stawia wiele ważkich pytań, polemizuje z modnym obecnie poglądem głoszącym zmierzch wielkich narracji. Problem ten przewija się również w innych tekstach pierwszej części książki. Autorzy badający, jak przystało na psychologów, małe (osobiste) narracje znajdują w nich wątki i symbole wywodzące się z wielkich narracji (ksiąg religijnych, mitów). Artykuł ten jest więc niezbędny dla zrozumienia idei całej książki, wprowadza czytelnika w przestrzeń sporów i dyskusji toczących się dziś w kręgach nauk humanistycznych.
Następne artykuły podejmują tematy uniwersalne, bardzo istotne egzystencjalnie. Dorota Czyżowska w tekście Dylematy moralne osób dorosłych i sposoby ich rozwiązywania przybliża ustalenia badawcze z zakresu psychologii moralności, a Emilia Wrocławska‑Warchala w artykule Diabeł w narracjach opisujących doświadczenie zła. Analiza jakościowa przykładów teodycei narracyjnej podejmuje problem indywidualnego narracyjnego rozumienia zła. W dwóch kolejnych artykułach: Moniki Kisielewskiej, Aleksandry Tracz, Magdaleny Kaczorowskiej-Korzniakow i Piotra Olesia „Narracje papieskie”. Oddziaływanie Jana Pawła II w wielkich i małych narracjach oraz Marii Straś-Romanowskiej i Magdaleny Kapały Śmierć Jana Pawła II jako źródło doświadczenia religijnego czytelnik znajdzie psychologiczne interpretacje opowieści o wydarzeniach społecznie i kulturowo znaczących.
Drugą część książki, opatrzoną tytułem Świat codzienny w opowieściach, poświęcono narracjom powszednim. Temat ten jest kontynuacją idei pionierskich badań narracyjnych ukierunkowanych na opowieści zwykłych ludzi o sprawach, którymi żyją na co dzień. Badanie tych narracji pozwala lepiej rozumieć dokonywane wybory, interpretacje zdarzeń i sposoby radzenia sobie z problemami i kłopotami, których dostarcza życie. Karolina Kuryś w artykule Tematyczne narracje autobiograficzne kobiet i mężczyzn wobec tworzenia biografii rodzinnej wskazuje, jak znaczący biograficznie moment pierwszego rodzicielstwa staje się punktem wyjścia do przeformułowania indywidualnych narracji i ważnym zwrotem w budowaniu narracji rodzinnej. Autorka wysuwa ciekawe hipotezy dotyczące szans powodzenia związku. Grażyna Teusz – „Historie, według których żyjemy”. W kręgu narracji rodzinnych – zastanawia się nad funkcją narracji rodzinnych, skupiając się przede wszystkim na tożsamościowych efektach narracji. Tekst Magdaleny Żurko Doświadczanie ojcostwa w świetle narracji mężczyzn w okresie średniej dorosłości traktuje z kolei o sposobach doświadczania rodzicielstwa przez ojców dorastających dzieci. Anna Cierpka w artykule Narracja o dziecku – w poszukiwaniu elementów opowieści niezmiennych w czasie opisuje badania podłużne, w których analizie zostały poddane związki między formalnymi cechami narracji o dziecku (schematem narracyjnym) a oczekiwaniami rodziców wobec dziecka. Zastosowana strategia badań jest cenna ze względu na możliwość ustalenia zmienności (stałości) cech narracyjnej reprezentacji dziecka w dłuższym odcinku czasu. Zamykający tę część artykuł Marioli Łaguny Bariery i czynniki wspierające przedsiębiorczość w wypowiedziach osób, które osiągnęły sukces pokazuje możliwości wykorzystania badań narracyjnych także w obszarze psychologii zarządzania.
Warto zaznaczyć, że zarysowująca się przewaga danych narracyjnych nad ankietowymi i kwestionariuszowymi polega na tym, iż osoba badana może snuć własną opowieść bez ukierunkowującej ingerencji badacza. Dzięki narracji można prawdopodobnie uzyskać dane znacznie bliższe autentycznemu doświadczeniu wewnętrznemu jednostki.
Opowieści indywidualne są pomocne w badaniu doświadczeń trudnych i granicznych. Temu zagadnieniu poświęcona jest trzecia część książki, zatytułowana Opowieść jako droga zrozumienia tego, co trudne. Czytelnik znajdzie tam między innymi próbę opisu doświadczenia ludzi cierpiących na choroby nowotworowe – to artykuł Magdaleny Bidachy i Anny Cierpki Tożsamość narracyjna a choroba nowotworowa. Historie życia osób chorych na szpiczaka mnogiego. Monika Obrębska z kolei analizuje język narracji osób cierpiących na schizofrenię, zwracając uwagę na związek między poszczególnymi rodzajami schizofrenii i dynamiką procesu chorobowego a właściwościami wypowiedzi osób chorych – artykuł Wielkie narracje w schizofrenii. Interesującymi wynikami swoich badań nad cechami narracji osób homoseksualnych dzieli się Dariusz Kuncewicz w artykule Wzory relacyjne w narracjach mężczyzn homoseksualnych. Co ciekawe, niektóre z uzyskanych wyników nie potwierdzają ustaleń teoretycznych na temat kształtowania się orientacji homoseksualnej. Kolejna badaczka, Barbara Gawda, analizuje kwestie istotne z perspektywy aktualnych problemów społecznych – Negacje w narracjach o miłości osób antyspołecznych, a Urszula Dębska w tekście Gobelin narracyjny: Narracje w kontekście niepełnosprawności zwraca uwagę na jakościowe interpretacje narracji osób niepełnosprawnych. Tę część książki zamykają rozważania Małgorzaty Opoczyńskiej, Dyskurs cierpienia – dialog świadków? na temat ograniczeń językowego ujęcia cierpienia i roli ciszy w empatycznym byciu z osobą cierpiącą. Na uwagę zasługuje różnorodność zastosowanych przez autorów podejść teoretycznych, wykorzystujących metody narracyjne: od interpretacji fenomenologicznych po analizę wykrytych na podstawie narracji wzorów relacyjnych, spełniającą metodologicznie wymagania współczesnej psychologii społecznej.
W ostatniej, czwartej części tomu, opatrzonej tytułem Terapeutyczne aspekty narracji, znalazły się teksty, które przybliżają stosowanie metod narracyjnych w praktyce psychologicznej. Urszula Tokarska w artykule „Stawać się Panem Własnego Oblicza” – o możliwościach intencjonalnych oddziaływań narracyjnych w biegu życia ludzkiego opisuje rolę narracji funkcjonujących w obiegu kulturowym – literackich, teatralnych, filmowych – i narracji indywidualnych we wspomaganiu rozwoju w ciągu całego życia. W artykule „Niepohamowane obrazy” Dorota Chmielewska-Łuczak i Maja Kasprzak zatrzymują się nad psychologicznymi aspektami fascynacji japońską mangą, co jest widoczne także w Polsce.
Sygnalizowana już różnorodność wątków badawczych i podejść do głównego tematu książki jest oczywistym dowodem zainteresowania badaniami narracyjnymi wśród psychologów. Opowieść traktowana jako pole dociekań psychologicznych inspiruje zarówno reprezentantów różnych szkół teoretycznych i metodologicznych, przedstawicieli poszczególnych działów psychologii akademickiej, jak i osoby zajmujące się praktyką psychologiczną, a problemy związane z zastosowaniem metod narracyjnych są przedmiotem nieustających dyskusji i poszukiwań w tym obszarze.
Pozostaje zatem wyrazić nadzieję, że pasja, jaka towarzyszy psychologom badającym wielkie i małe narracje, udzieli się czytelnikom. Osobom zainteresowanym tą problematyką polecamy także lekturę książki Badania narracyjne w psychologii.
Dodaj komentarz
Chcesz się przyłączyć do dyskusji?Feel free to contribute!