Wprowadzenie

do książki
Psychoterapia. Pogranicza

red. Lidia Grzesiuk, Hubert Suszek

Niniejsza książka jest siódmym spośród tomów składających się na akademicki podręcznik psychoterapii, stanowiący jedną całość merytoryczną i dydaktyczną. Kolejne, wcześniej opublikowane woluminy, wydawane jako odrębne pozycje, zostały zatytułowane Psychoterapia.Teoria; Psychoterapia. Praktyka; Psychoterapia. Badania i szkolenie; Psychoterapia. Integracja; Psychoterapia. Problemy pacjentów oraz Psychoterapia. Szkoły i metody. Redaktorem naukowym wszystkich tomów jest prof. dr hab. Lidia Grzesiuk (2005; 2006a; 2006b); cztery ostatnie tomy współredagowała z dr. Hubertem Suszkiem (Grzesiuk, Suszek, 2010; 2011a; 2011b).

Sześć pierwszych woluminów podręcznika przedstawia tożsamość psychoterapii przez opisanie, czym ona jest. Natomiast zasadnicza część tomu siódmego uzupełnia tę charakterystykę przez określenie, czym psychoterapia nie jest – jakie są relacje między psychoterapią a innymi wybranymi naukami (część druga), a religią (część trzecia) oraz jakie istnieją inne niż psychoterapia oddziaływania psychologiczne, ale nastawione na realizację podobnych do psychoterapii celów i niekiedy z nią utożsamianych (część czwarta).

W całej części pierwszej niniejszego tomu – podobnie jak w pierwszych sześciu woluminach podręcznika – autorzy piszą o tym, czym psychoterapia jest, a dokładniej zawarte są tam rozważania dotyczące naukowej tożsamości psychoterapii. Wcześniej poglądy, jakie wyłoniły się w toku dyskusji na temat naukowych podstaw psychoterapii, zostały zaprezentowane we wprowadzeniu do książki Psychoterapia. Integracja; psychoterapię rozpatrywano tam jako naukę, rzemiosło i sztukę (Grzesiuk i in., 2010). W rozdziale 1 tomu siódmego Autor koncentruje się na istniejących paradygmatach naukowości i odnosi je do psychoterapii. Zwraca uwagę na trudność wypracowania jednego paradygmatu uprawiania psychoterapii, zwłaszcza jeśli uwzględni się fakt, iż poszczególne szkoły psychoterapeutyczne posiadają odmienne paradygmaty. W rozdziale 2 problem ze stworzeniem jednej ogólnej teorii naukowo uzasadniającej praktykę psychoterapeutyczną powiązany został z funkcjonowaniem w praktyce: (1) psychoterapii, która pomaga, oraz (2) psychoterapii, która leczy zaburzenia zdrowia. Takie stanowisko jest odmienne od przyjętej w tomie Psychoterapia. Teoria definicji psychoterapii (Grzesiuk, 2005c), a spójne z wcześniej opublikowaną koncepcją „psychoterapii medycznej” Autora (Aleksandrowicz, 1996).

Trzy kolejne rozdziały niniejszego tomu dotyczą głównie tematyki metodologiczno‑statystycznej w badaniach nad psychoterapią, których wyniki dają podstawę do orzekania o naukowości psychoterapii. Rozdział 3 w rozważaniach dotyczących naukowej weryfikacji psychoterapii koncentruje się na metodologicznych problemach badań nad psychoterapią, które wykorzystują plany badawcze (1) ilościowe, (2) jakościowe oraz (3) mieszane metody. W rozdziale 4 pojawiają się treści zasygnalizowane we wprowadzeniu do tomu Psychoterapia. Integracja (Grzesiuk i in., 2010), gdy w toku dyskusji na temat podstaw naukowych psychoterapii pojawił się wątek dotyczący – zbliżającego psychoterapię do nauki – tzw. złotego standardu, odnoszącego się do stosowania metod eksperymentalnych, weryfikujących wykryte przez psychoterapeutów prawa. Rozdział ten jest mianowicie poświęcony funkcjonującym w literaturze paradygmatom uprawiania praktyki klinicznej, akcentującym potrzebę korzystania z wyników badań empirycznych, określanym jako: (1) praktyka kliniczna oparta na dowodach naukowych oraz (2) interwencje psychoterapeutyczne wsparte empirycznie. W rozdziale 5 przedstawione jest rozróżnienie między (1) istotnością statystyczną i praktyczną pozwalającą stwierdzić, czy wynik w badaniach nad skutecznością psychoterapii jest prawdziwy i jaka jest jego wielkość, a (2) istotnością kliniczną, na podstawie której można orzec, czy uzyskany rezultat zmian zachodzących u uczestników psychoterapii jest na tyle duży, aby był uznany za znaczący i użyteczny. I właśnie istotności klinicznej poświęcona jest zasadnicza treść rozdziału.

W części drugiej niniejszego tomu trzy rozdziały poświęcone są relacjom między filozofią a psychoterapią. W rozdziale 6 filozoficzny namysł nad psychoterapią – filozofia pyta o wartość leczniczą psychoterapii i wartość poznawczą jej tez teoretycznych – doprowadza do konkluzji, iż obecnie obie dyscypliny są ujmowane jako źródło wzajemnych inspiracji i obopólnego przenikania. Zaś Autor rozdziału 7 wykorzystuje współczesną wiedzę z zakresu metodologii i filozofii nauki, by dokonać analizy struktury teorii psychoterapeutycznych. Podejmuje więc problematykę podobną do zaprezentowanej w rozdziale 1 niniejszego tomu. Natomiast w rozdziale 8 rozpatrywane są związki filozofii z jednym tylko, psychoanalitycznym nurtem teoretycznym w psychoterapii, a dokładniej wyłącznie z psychoanalizą klasyczną. Został tam dokonany przegląd wpływów i oddziaływań freudowskich koncepcji psychoanalitycznych na współczesne prądy i szkoły filozoficzne. Uwzględnia on zróżnicowane opinie dotyczące statusu naukowego teorii psychoanalitycznych oraz ich wartości poznawczej.

Rozdział 9 przedstawia neurobiologicznie zorientowaną perspektywę, odzwierciedlającą dynamiczne współdziałanie genów i środowiska. Do podjęcia tej problematyki znacznie przyczynił się noblista Eric Kandel, który integrował biologiczną wiedzę o działaniu mózgu z odkryciami psychologii dotyczącymi funkcjonowania umysłu.

Dwa następne rozdziały koncentrują się na roli czynników kulturowych w psychoterapii. Rozdział 10 ma charakter bardziej ogólny. Punktem wyjścia dla omówienia poglądów na temat relacji między psychoterapią a kulturą jest przekonanie, że źródłem psychoterapii są religie, mity, sztuka, muzyka. Psychoterapia opiera się na założeniach dotyczących natury człowieka, związana jest z określonym systemem wartości. W rozdziale 11 kontynuowana jest analiza relacji psychoterapia a kultura, ale głównie w kontekście problematyki empatii; został tu omówiony model inkluzyjnej empatii kulturowej.

W ostatnim w części drugiej rozdziale 12 zarysowano perspektywę, która może mieć zastosowanie do kultury politycznej. Mianowicie Autor przekonuje, iż inspiracje zaczerpnięte z psychoterapii mogą być skuteczne w kształtowaniu nowych sposobów myślenia o procesach politycznych i w rozwiązywaniu konfliktów.

Na część trzecią niniejszego tomu – poświęconą relacjom między psychoterapią a religią – składają się dwa rozdziały. W rozdziale 13 scharakteryzowane zostały – z perspektywy teologii chrześcijańskiej – historycznie i współcześnie ujęte relacje między religią i duchowością a psychoterapią. W rozdziale 14 założenia buddyjskiej drogi do leczenia umysłu i samorozwoju odniesiono do psychoterapii. W tekście tym występują wątki podejmowane w niniejszym podręczniku psychoterapii. Mianowicie Autor nawiązuje do problematyki (1) uważności (mindfulness) wprowadzonej już w książce Psychoterapia. Integracja (Jankowski, Holas, Krawczyk, 2010) i rozwiniętej w rozdziale 21 niniejszego tomu, (2) oraz wspomina o terapii Mority scharakteryzowanej szerzej w pracy Psychoterapia. Szkoły i metody (Siwiak‑Kobayashi, 2011).

Część czwarta niniejszej książki prezentuje 12 form oddziaływań psychologicznych, które nie są psychoterapią, ale służą realizacji podobnych do psychoterapii celów. I tak rozdział 15 zawiera opis środowiskowego modelu leczenia integrującego działania obszaru medycznego, terapeutycznego i socjalnego. Jeśli w tym systemie jednym z elementów środowiskowego leczenia jest psychoterapia, to być może słuszna byłaby dla niej nazwa „psychoterapia medyczna”, która leczy zaburzenia zdrowia psychicznego, odnosi się do osób chorujących psychicznie (Aleksandrowicz, 1996).

Rozdział 16 dotyczy coachingu, czyli pracy nad osobistym rozwojem. Metoda ta stanowi profesjonalną formę pomocy ludziom w osiąganiu celów, zwłaszcza związanych z pracą zawodową. Coaching wykorzystuje głównie indywidualną formę oddziaływań, a zaprezentowane w rozdziale 17 warsztaty umiejętności społecznych stanowią taki sposób pracy z grupą, który łączy cechy metod rozwojowych z edukacyjnymi, służy uczeniu się i usprawnianiu kompetencji społecznych.

W przeciwieństwie do dwóch powyższych rozdziałów – opisujących psychologiczne oddziaływania nakierowane na jednostkę – rozdział 18 przedstawia wiedzę na temat systemów społecznych, instytucji, organizacji, a nawet społeczeństw. Ujawnia psychodynamiczną perspektywę, a więc dla zrozumienia analizowanych systemów społecznych korzysta z wiedzy wywodzącej się z psychoanalizy.

Rozdział 19 zapoznaje Czytelnika z doradztwem filozoficznym – z badaniem intelektualnym, filozoficznymi ćwiczeniami, które mogą być wprowadzeniem lub uzupełnieniem psychoterapii, mogą mieć zastosowanie wobec ludzkich trudności życiowych na poziomie niskim lub średnim.

W rozdziale 20 przedstawione są koncepcje wyjaśniające terapeutyczne oddziaływania Wspólnoty Anonimowych Alkoholików – AA, która stanowi formę wsparcia dla poszukujących pomocy osób uzależnionych od alkoholu. Krótką wzmiankę dotyczącą AA można także znaleźć w tomie Psychoterapia. Problemy pacjentów (Moskalewicz, Jaraczwska, Kłodecki, 2011).

Podobnie opisany w rozdziale 21 trening mindfulness (uważności) – wywodzący się tradycji buddyjskiej i zapożyczony przez zachodnich psychoterapeutów – został uwzględniony w treści książki Psychoterapia. Integracja (Jankowski, Holas, Krawczyk, 2010) oraz w rozdziałach 14 i 24 niniejszego tomu.

Także zaprezentowany w rozdziale 22 wywiad motywujący (określany jako „terapia motywująca”), wydobywający i wzmacniający w kliencie motywację do zmiany – który można ulokować na pograniczu doradztwa i psychoterapii – został pokrótce opisany w tomie Psychoterapia. Problemy pacjentów (Moskalewicz, Jaraczewska, Klodecki, 2011). Tekst rozdziału zawiera informacje o metodzie stosowanej w praktyce klinicznej dla uzyskania trwałych zmian funkcjonowania u osób zmagających się z problemami motywacyjnymi.

W książce Psychoterapia. Szkoły i metody przedstawiona została psychoterapia tańcem i ruchem wykorzystująca ruch do fizycznej i psychicznej integracji – psychoterapeuta zachęca pacjenta do refleksji nad własnym ruchem lub bezruchem, bierze także pod uwagę procesy zachodzące w relacji terapeuta–pacjent (Pędzich, 2011). Natomiast rozdział 23 niniejszego tomu prezentuje choreoterapię, której celem jest uczenie tańca, by uaktywnić klienta, rozładować jego agresję, żeby przeprowadzić trening wyrażania emocji, dokonać stymulacji procesów fizjologicznych.

W rozdziale 24 został podjęty zupełnie nowy wątek – oddziaływań psychologicznych wobec sportowców. Główną jego treścią są koncepcje i techniki psychologiczne stosowane w psychologii sportu. Dyscyplina ta odwołuje się zarówno do modelu oddziaływań integrujących wiedzę z kilku dziedzin psychologii, jak i do koncepcji psychoterapii.

Wobec rozdziału 25, prezentującego metody ustawień systemowych według Berta Hellingera, wystąpiły wśród autorów podręcznika psychoterapii różnice zdań co do zasadności umieszczenia tego tekstu w podręczniku akademickim. (1) Część autorów uważała, że nie należy publikować w podręczniku danych o nienaukowej metodzie oddziaływań stworzonej przez Hellingera. (2) Inni byli zdania, że podręcznik akademicki ma opisywać to, co ma miejsce we współczesnej terapii. Stwierdzali, iż studenci powinni mieć wiedzę na temat metody, która jest mocno krytykowana, odrzucana, ale jednak stosowana przez niektórych polskich psychoterapeutów, nawet z wykształcenia psychologów czy psychiatrów. Zwłaszcza że twórca tej metody przyjeżdża do Polski, prowadzi szkolenia i warsztaty, które są dostępne także dla studentów. Aby można było zrozumieć zarzuty stosowane wobec metody Hellingera (i nie przyjmować tych zarzutów, czy też nie posługiwać się tą metodą bezkrytycznie), należy wiedzieć, na czym ona polega, jak rozumieją tę metodę jej zwolennicy i przeciwnicy.

W tej sytuacji zdecydowałam (1), aby rozdział o ustawieniach systemowych według Hellingera został przygotowany przez zwolennika tej metody, i tak właśnie można scharakteryzować Autora tego tekstu. (2) W rozdziale 1 niniejszego tomu – dotyczącym statusu naukowego psychoterapii – metoda stworzona przez Hellingera została poddana ocenie. (3) Przytoczone zostaną poniżej ponadto opinie na temat tej metody wyrażone przez kilku autorów niniejszego podręcznika, w tym (4) w omówieniu dobrych i złych stron metody uwzględnione zostaną także argumenty zawarte w artykule przedstawiającym metodę Hellingera z perspektywy jej zwolenników i stanowiska przeciwne tej metodzie, opublikowanym w czasopiśmie „Psychoterapia” (Talarczyk, 2010).

Autor rozdziału 1 w niniejszym tomie akcentuje antynaukowy charakter ustawień rodzinnych – geneza tej metody i sposób wyjaśniania działających mechanizmów nie opierają się bowiem na żadnej teorii naukowej. Najważniejsza jest skuteczność; pytanie „dlaczego?” ustępuje miejsca pytaniu „jak?”. Autor przytacza stwierdzenie Hellingera, że podczas ustawień nawiązywany jest kontakt ze zmarłymi, którzy stają się źródłem informacji o tym, co w systemie rodzinnym należy naprawić, by żyjący mogli uwolnić się od konsekwencji błędów przeszłości.

Opinia Autora rozdziału 1 jest spójna z oceną Jerzego Aleksandrowicza (2010), że twierdzenia, do jakich odwołuje się Hellinger, nie mają żadnego uzasadnienia ani w faktach, ani w wynikach badań. Inni autorzy niniejszego tomu podkreślali, iż skuteczność interwencji stosowanych w metodzie Hellingera jest nie do udowodnienia – nie można sprawdzić zdarzeń z życia poprzednich generacji. Kodeks etyczny psychoterapeuty nie zezwala na posługiwanie się technikami i eksperymentami, w przypadku których psychoterapeuta i pacjent nie mają kontroli nad występującymi w toku przebiegu pracy zjawiskami oraz nad uzyskiwanymi efektami. Metoda Hellingera może przynieść pacjentowi wiele dobrego i wiele złego. Świadomość jej ograniczeń jest fundamentalnym obowiązkiem każdego, kto metodę psychoterapii opisuje i wykorzystuje.

Małgorzata Talarczyk (2010) przytacza znaczące stanowisko Niemieckiego Towarzystwa Systemowego (NTS) wobec metody systemowych ustawień rodzinnych Hellingera. Mianowicie (1) NTS, występując w obronie osób poszukujących pomocy, stwierdza, że wprowadzające w błąd jest utożsamianie ustawień rodzinnych z terapią systemową. (2) Metoda Hellingera bywa stosowana w wielkich anonimowych zgromadzeniach, przed publicznością liczącą nawet 2 tysiące osób.
W takich okolicznościach nie można zapewnić poczucia bezpieczeństwa w relacji między terapeutą a uczestniczącym w pracy terapeutycznej klientem. (3) W metodzie tej nie jest wykorzystywana superwizja,
a więc nie ma nadzoru nad jakością postępowania terapeuty z klientem. (4) Oddziaływania „uzdrawiające” mogą rozbudzać u klienta nierealne nadzieje. (5) Szukający pomocy w trakcie pracy jest konfrontowany
z „prawdą” absolutną; zwraca się mu uwagę na ekstremalnie uproszczone zależności. (6) Klienci nie są odpowiednio przygotowani do doświadczania intensywnych przeżyć, jakie zdarzają się podczas ustawień. (7) Po odbytej pracy terapeutycznej szukający pomocy nie mają zapewnionej dalszej opieki. (8) Działaniom prowadzących ustawienia jest przypisywany brak nacechowanego empatią i odpowiedzialnością profesjonalizmu, który stanowi warunek każdej psychoterapii.
(9) Praca terapeutyczna wykorzystująca ustawienia uznana została za nieprofesjonalną, niebezpieczną. (10) Osiągane korzyści przez klienta poddawanego tej metodzie nie równoważą potencjalnych strat.

Reprezentant Wielkopolskiego Towarzystwa Terapii Systemowej podał, iż do gabinetów psychoterapeutycznych, do poradni zdrowia psychicznego trafiają osoby, które nie radzą sobie z negatywnymi skutkami ustawień hellingerowskich, jakim zostały poddane w Polsce (Talarczyk, 2010).

Talarczyk (2010) postawiła pytanie, czy metoda Hellingera spełnia podstawowe kryteria psychoterapii, zwłaszcza w zakresie zasad kodeksu etycznego psychoterapeuty. Odpowiedź jest negatywna.
(1) Jednorazowy kontakt z osobą poddawaną ustawieniom rodzinnym nie spełnia bowiem kryteriów procesu psychoterapeutycznego. Trudno mówić o etycznej odpowiedzialności psychoterapeuty, niemożliwe jest zawarcie i realizowanie kontraktu. (2) Brak superwizji nie zabezpiecza przed ewentualnymi błędami w postępowaniu psychoterapeuty wynikającymi z jego osobistych problemów. (3) W metodzie Hellingera brak jest sesji diagnostycznych, psychoterapeuta nie dysponuje odpowiednią do postawienia diagnozy wiedzą. (4) Liczne grono obserwatorów pracy prowadzącego ustawienia stwarza problem z przestrzeganiem obowiązującej w psychoterapii tajemnicy. (5) Ważne w psychoterapii są relacje rodzinne, ale nie można bagatelizować znaczenia innych czynników jako źródeł problemów klienta. Podsumowując, ustawienia rodzinne nie spełniają podstawowych kryteriów psychoterapii.

Generalnie można by zgodzić się z Autorem rozdziału 25, że przyjęte przez Hellingera założenia – między innymi dotyczące tego, czym jest system – oddalają jego metodę od psychoterapii, a upodobniają do drogi rozwoju duchowego. Według Hellingera, który odbywał szkolenia w zakresie psychoterapii – w jego poglądach i w praktycznych działaniach płaszczyzna psychoterapeutyczna jest zastąpiona przez religijną. Twórca ustawień systemowych zakładał istnienie w terapii (1) procesów psychotronicznych, (2) duszy rodu, czyli sił systemowych mających autonomiczny plan działania, (3) determinujących los człowieka.
(4) Zdaniem Hellingera, istotne w systemie rodzinnym klienta – oprócz osób żyjących – są także obecne w formie niezależnej „egzystencji” osoby zmarłe.

Istotą ustawień rodzinnych – jak sugeruje Autor rozdziału 25 – nie są (1) poszukiwania w przeszłych generacjach, (2) identyfikowanie, nazywanie zdarzeń i postaci z odległej przeszłości. (3) Terapeuta nie docieka, czy klient był ofiarą, czy sprawcą. (4) Poszukujący pomocy też tego nie docieka. Jego postawa zorientowana jest na znalezienie rozwiązania. (5) Podejmuje próbę wyjaśniania znaczenia ustawienia rodzinnego, ale wnioski bywają błędne. (6) Właściwą postawą terapeuty jest powstrzymywanie się od interpretacji, nazywania lub co najmniej jego minimalizacja.

Zasadne jest umieszczenie rozdziału o ustawieniach systemowych Hellingera w tej części podręcznika, która dotyczy metod innych niż psychoterapia, ale stosowanych w praktyce dla podobnych jak psychoterapia celów.

Ostatni w niniejszym tomie rozdział 26 dotyczy psychologicznej roli leków podawanych pacjentowi w toku psychoterapii. Interpretacja działania leków jest dokonana w kategoriach zjawisk wyodrębnionych przez psychoterapeutów. Tekst poświęcony jest roli znaczeń i czynników interpersonalnych w leczeniu farmakologicznym.

Teksty rozdziałów siódmego tomu zostały złożone przez autorów w okresie podobnym jak w przypadku woluminów: Psychoterapia. Integracja; Psychoterapia. Problemy pacjentów; Psychoterapia. Szkoły
i metody
. Dlatego w bibliografii niniejszego tomu mogły nie znaleźć się – nie z winy autorów – publikacje z ostatniego okresu.

Podczas końcowych prac nad tomem Psychoterapia. Pogranicza pojawił mi się pomysł przygotowania dwóch kolejnych woluminów podręcznika psychoterapii. Tom ósmy Psychoterapia. Polska ma informować o tym, co polscy psychoterapeuci w zakresie teorii psychoterapii, metod terapeutycznych, badań nad psychoterapią, szkoleń psychoterapeutycznych stworzyli nowego, oryginalnego, co ich wyróżnia na tle literatury światowej. Tom dziewiąty Psychoterapia. Psychologia akademicka ma natomiast dotyczyć wzajemnych relacji między psychoterapią a psychologicznymi koncepcjami teoretycznymi, wynikami badań empirycznych. Mam nadzieję, że uda się ten pomysł zrealizować i wzbudzić nim zainteresowanie Czytelników.

Lidia Grzesiuk
0 komentarzy:

Dodaj komentarz

Chcesz się przyłączyć do dyskusji?
Feel free to contribute!

Dodaj komentarz