Źródła na temat Sokratesa

 fragment rozdziału książki
Sokrates nieznany

Jacka Sieradzana

1.1. Wątpliwości co do charakteru materiału źródłowego i próby ich wyjaśnienia

Istnieją cztery główne źródła do poznania życia i poglądów Sokratesa: komedie Arystofanesa, dialogi Platona, literatura historyczno-
-moralizatorska Ksenofonta i prace filozoficzne Arystotelesa. Jeśli chce się cokolwiek napisać o Sokratesie, nie ma innej możliwości, jak tylko próbować na podstawie ich, nierzadko sprzecznych, przekazów dokonać rekonstrukcji1 jego życia i poglądów. Warto nadmienić, że tylko jeden z wymienionych autorów, Arystofanes, pisał o Sokratesie za jego życia. Poza tymi czterema autorami inne źródła mają znaczenie drugorzędne2.

Wśród krytycznych badaczy Sokratesa dominuje pogląd, że o historycznym Sokratesie nie wiemy nic, a wszystko, co na jego temat napisano – to spekulacje3. Badacze kwestionowali i nadal kwestionują użyteczność tego czy innego autora, bądź dzieła, dla poznania historycznego Sokratesa4. Jeszcze w 1933 roku Reginald Hackforth zauważył, że różnice w przedstawianiu postaci Sokratesa biorą się stąd, iż dzieła Platona, Ksenofonta i innych to „rekonstrukcje bądź podbarwione interpretacje” jego nauczania, a nie dosłowne relacje ze spotkań z nim5. Także w opinii Victora Ehrenberga żaden z czterech głównych autorów piszących o Sokratesie nie ukazał nam autentycznego Sokratesa6. Antonio Momigliano zauważył, że sokratycy opisywali nie tyle fakty z życia Sokratesa, ile możliwości tkwiące w samym życiu, ich Sokrates nie był więc Sokratesem historycznym, lecz potencjalnym7.

Eric A. Havelock zwrócił uwagę na to, że „Sokrates” z Sōkratikoi logoi, czyli fikcyjnych rozmów z Sokratesem różnych autorów8, jest taką samą postacią literacką jak „Alkibiades” czy „Kriton” i nie można mu przypisywać poglądów autora9. Podobnie argumentował I.D. Rożanskij, wedle którego „Sokrates” Platona, Ksenofonta, Arystypa, Antystenesa, Euklidesa i Ajschinesa to tylko „obraz literacko-artystyczny”, a nie historyczny portret Sokratesa10.

Jedną z metod dotarcia do poglądów Sokratesa jest próba wyjaśnienia sprzeczności między różnymi literackimi „Sokratesami”. Jednak o ile sprzeczność między „Sokratesem” z Obrony Sokratesa, który nie wyznaje żadnych teorii filozoficznych, a „Sokratesem” z Fedona, gorliwym zwolennikiem nauk przyrodniczych, łatwo jest wyjaśnić zmianą poglądów Sokratesa bądź Platona (Fedona zalicza się do jego późnych utworów)11, o tyle znacznie trudniej wyjaśnić sprzeczności zawarte we wczesnych dialogach Platona, na przykład odpowiedzieć na pytanie: który „Sokrates” literacki jest bliższy człowiekowi Sokratesowi: nieposłuszny prawom polis „Sokrates” z Obrony Sokratesa czy posłusznie akceptujący wyrok śmierci „Sokrates” z Kritona?12

Sceptycznie nastawiona do próby rozwikłania zagadki Sokratesa Cornelia J. De Vogel zauważyła, że

[…] w problemie Sokratesa fakty są już interpretacjami i dlatego nigdy nie znajdziemy zadowalającego rozwiązania. Wszelako jedno rozwiązanie jest bardziej wiarygodne od innych. Musimy więc odnaleźć to, które jest najbardziej prawdopodobne. […] Zamiast „prawdziwego” Sokratesa mamy zbiór interpretacji, z których każda reprezentuje „teoretycznie możliwego” Sokratesa13.

Werner J. Dannhauser dostrzegł w sporach nad naturą źródeł mówiących o Sokratesie „błędne koło: aby dotrzeć do historycznego Sokratesa, trzeba zrozumieć każdego autora, lecz aby zrozumieć każdego autora, trzeba znać historycznego Sokratesa”. W jego przekonaniu tego błędnego koła można uniknąć. Dotrzeć do historycznego Sokratesa uda się, być może, jeśli spróbuje się zrozumieć intencje każdego z autorów piszących o Sokratesie, a przede wszystkim Platona, gdyż to w jego utworach można znaleźć najwięcej wskazówek do poznania Sokratesa14.

Ale według Janiny Gajdy w „błędne koło wywodów” popadamy właśnie wtedy, gdy za główne źródło informacji o Sokratesie uznajemy Platona. Mamy z tym do czynienia

[…] wtedy, gdy to, co powinno uzasadniać rzecz poszukiwaną, w niej właśnie znajduje swoje uzasadnienie. Odtwarzają oni bowiem nauki Sokratesa na podstawie tak specyficznych przekazów, jakimi są platońskie dialogi, by z kolei w owych odtworzonych sokratejskich naukach szukać źródeł filozofii Platona w dialogach tych przekazywanej15.

Jej zdaniem tej pułapki nie da się uniknąć, gdyż można to uczynić jedynie uznając Platona za kronikarza Sokratesa, a taki pogląd obecnie się odrzuca16.

Problem wiarygodności źródeł przypomina węzeł gordyjski i wydaje się nie do rozwiązania. Nawet ci, którzy akceptują dialogi wczesnego Platona jako wiarygodne źródło do poznania osobowości i filozofii Sokratesa, zwracają uwagę na fakt, że – podobnie jak niemal wszystkie teksty antyczne – dochowały się one do naszych czasów w późnośredniowiecznych kopiach. Nikt nie wie, jak wyglądały, gdy wychodziły spod pióra Platona17. Z całą pewnością możemy powiedzieć jedynie to, że w tekstach, które dotrwały do naszych czasów, ten czy inny autor włożył w usta postaci nazwanej „Sokratesem” takie, a nie inne zdania18.

W sytuacji braku pierwotnych źródeł (sam Sokrates niczego nie napisał)19 szuka się takich świadectw, które zasługiwałyby na większą uwagę od innych, gdyż prezentują jego postać i poglądy w sposób bardziej wiarygodny. Zadanie znacznie utrudnia to, że Sokrates był postacią budzącą rozliczne kontrowersje i sprzeczne emocje, która nikogo nie pozostawiała obojętnym. Miał zagorzałych zwolenników, którzy pisali jego Obrony, i równie zagorzałych przeciwników, którzy doprowadzili do jego śmierci20. Pierwsi w apologetycznym duchu pomijali, bagatelizowali lub teologizowali negatywne strony jego osobowości. Te z kolei akcentowali drudzy, w tym Polikrates, autor Oskarżenia Sokratesa, i Arystoksenos w Życiu Sokratesa.

Autor wyciągnął wnioski z przeprowadzonej przez innych krytycznej analizy tych źródeł, wskazując, które świadectwa i dlaczego jedni uznają za wiarygodne, a inni nie.

PRZYPISY
1 Por. Navia 2007: 157.
2 Na ich temat zob. dalej, s. 47–49.
3 Taki pogląd wyrażali np. K. Joël (Geschichte der antiken philosophie, Verlag von J.C.B. Mohr, Tübingen 1921: 7), Dupréel (1922: 426), Gigon (1947: 13–14), Chroust (1957: XII–XIV), Brun (1999: 7), Montuori (1992a: 235) i Reeve (2000: 24).
4 Por. Guthrie (2000: 9–69) i Gottlieb (1998: 30–31).
5 Hackforth 1996: 1.
6 Ehrenberg 1993: 371.
7 A. Momigliano, The Fourth Century, w: tenże, The Development of Greek Biography: Four Lectures, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1971: 46. Z tym poglądem zgodził się Kahn (1996b: 34).
8 Autorstwo najstarszych Sōkratikoi logoi przypisuje się Ajschinesowi ze Sfettos, bliskiemu uczniowi Sokratesa (DL II 60–61), oraz ateńskiemu szewcowi Szymonowi, którego warsztat Sokrates często odwiedzał (§ 122–123). Według Arystotelesa (O poetach, frg. 72) dialogi sokratejskie pisał też Aleksamenos z Teos (Ross 1952: 73–74), zdaniem Atenajosa (XI, 505C, t. 5.267) wcześniej niż Platon. Por. Ferguson 1970: 184.
9 Havelock 1983: 155.
10 Rożanskij 1972: 81.
11 Beckman 1979: 10. Por. Obrona Sokratesa (19BD) i Fedon (96A–99D).
12 Colaiaco 2001: 2.
13 De Vogel 1955: 28.
14 Dannhauser 1974: 95.
15 Gajda 1993: 23, podkr. J.G.
16 Tamże. Zwolennikiem poglądu o Platonie jako kronikarzu Sokratesa był np. Stewart (1917: 401).
17 Brickhouse, Smith 2000: 11.
18 Rowe 2006: 169.
19 Nieczęsto przypomina się, że Sokrates w celi śmierci miał napisać poemat ku czci Apollona i bajkę Ezopową (Fedon 60CD; DL II 42). Pisma te jednak, jeśli rzeczywiście powstały, zaginęły. Por. Vander Waerdt 1994a: 1.
20 Brickhouse, Smith 2000: 11–15.

0 komentarzy:

Dodaj komentarz

Chcesz się przyłączyć do dyskusji?
Feel free to contribute!

Dodaj komentarz