Wprowadzenie

do książki
Psychoanalityczne wykładnie mitu

Ilony Błocian

 

Zrozumienie roli mitu w psychoanalizie wiąże się z wyodrębnieniem pewnych kolejnych kroków analizy, takich jak:

  • badania założenia o funkcjonowaniu w psychoanalizie wymiaru hermeneutycznego,
  • operowania w hermeneutyce psychoanalitycznej specyficznymi metodami interpretacji treści nieświadomych,
  • związku koncepcji mitu w różnych psychoanalitycznych ujęciach z przyjętą przez badacza koncepcją nieświadomości,
  • związku tej koncepcji nieświadomości z wnioskami w dziedzinie filozoficznej koncepcji człowieka.

W tak poprowadzonym sposobie ujęcia psychoanalitycznych badań nad mitem uwidocznia się bowiem pewna wzrastająca ogólność: od poziomu wykładni mitu do poziomu formułowania koncepcji człowieka. Wzrastająca ogólność zagadnień w pewnej mierze staje się problematyczna w relacji „nieświadome – koncepcja człowieka”, ponieważ niektóre ujęcia nieświadomości nie mają w psychoanalizie charakteru psychologiczno-antropologicznego, lecz filozoficzny, w którym nieświadome staje się pojęciem ogólniejszym („ukryty wymiar rzeczywistości”).

W tej pracy przedstawione zostaną następujące zagadnienia:

  • ujęcia mitu w koncepcjach mających wpływ na kształtowanie się myśli psychoanalitycznej;
  • filozoficzne a psychoanalityczne koncepcje mitu;
    psychoanalityczne interpretacje mitu, a zwłaszcza koncepcje S. Freuda, C.G. Junga i E. Fromma;
  • wpływ tych interpretacji na całość psychoanalizy;
  • rola psychoanalizy w XX-wiecznym „odkrywaniu mitu”;
  • wpływ psychoanalitycznych interpretacji mitu na kontynuatorów ich tradycji, na założenia badawcze, aparaturę pojęciową i narzędzia interpretacyjne w innych koncepcjach mitu.

Zabieg wyodrębnienia zagadnień szczegółowych związanych z tematem psychoanalitycznych ujęć mitu ukazuje ich złożoność i jest zabiegiem, który pomaga dokonać zarysu struktury badanego problemu. Ta złożona struktura włącza się w ogólną perspektywę historii idei, w której uwidocznia się następstwo filozofii romantyzmu, psychoanalitycznych badań nad mitem oraz współczesnej filozofii wyobraźni i antropologicznych struktur wyobrażenia. Badania nad złożonością układu problematyki odnoszącej się do tytułowego tematu nakładają się na perspektywę historyczną, w której widoczna staje się wędrówka idei nieświadomości, archetypu i koncepcji wyobraźni, ich nośność, atrakcyjność heurystyczna, wpływ na koncepcje współczesne; jednocześnie jednak wymagają one określenia wszystkich możliwych form krytyki przydatności tych narzędzi interpretacyjnych oraz zasadności ich użytkowania we współczesnych ujęciach i sposobach rozumienia mitu. Wyodrębnione zagadnienia szczegółowe stanowią kontekst, w jakim można rekonstruować poszczególne wątki i motywy psychoanalitycznych badań nad mitem.

Nie tylko filozofie mitu miały wpływ na ich kształtowanie się, gdyż da się wyodrębnić szeroki obszar ich związków z historią psychologii, etnologii, antropologii, np. ujęć E.B. Tylora, W. Wundta czy A. Bastiana. Do tych aspektów problemu odnoszę się przede wszystkim w szóstej części pracy. Interesuje mnie jednak głównie związek filozoficznych ujęć mitu i ich związek z koncepcjami psychoanalitycznymi. Zabieg ograniczenia dociekań do węższego obszaru badawczego (filozofii mitu oraz psychoanalitycznych interpretacji mitu w ujęciach Freuda, Junga i Fromma) wydaje się celowy również i dlatego, że pomoże uwypuklić szczególność zespolenia filozoficznych i psychoanalitycznych narzędzi badawczych.

W opracowaniu przedstawiam wkład i specyfikę każdej z tych dyscyplin (filozofii, psychologii, psychoanalizy) w badaniu mitu, które różnie ujmowane jest przez historyka religii (o którym Eliade powie, że zajmuje tu uprzywilejowaną pozycję), inaczej przez etnologa, filozofa, psychologa i psychoanalityka. Takie usytuowanie tematu nie czyni przedsięwzięcia łatwym, ponieważ zakłada analizę odrębnych aspektów problemu, niejednokrotnie wydających się prowadzić do przeciwstawnych ujęć i definicji mitu.

To, jak problem mitu zostaje u twórców psychoanalizy postawiony, może być – moim zdaniem – precyzyjnie zrozumiane dopiero na tle relacji pomiędzy dyscyplinami naukowymi ujmującymi problem mitu, ich dialogu, ich współpracy oraz ich wzajemnej krytyki. W pracy jednak staram się przede wszystkim przedstawić relacje psychoanalizy i filozofii mitu.

Zamysł przyświecający już Freudowi w jego – wydawałoby się – raczej oszczędnych wzmiankach dotyczących samego mitu można zrozumieć, analizując jego rozważania o psychice człowieka, psychice gatunku ludzkiego oraz jego filozoficzno-psychologicznej koncepcji człowieka. Bez odniesienia do tego związku specyfika psychoanalitycznych ujęć mitu nie może – moim zdaniem – zostać właściwie ujęta. Mogą być wysuwane różne szczegółowe twierdzenia wchodzące w ich zakres, ale plan całości zamysłu się nie ujawni. Toteż celem pracy jest określenie takiego planu.

Analiza chronologiczno-treściowa w pracy polega na ujmowaniu koncepcji w pewnym porządku chronologicznym jej powstawania
i odnoszenia do współczesnego jej szerszego tła rozwoju myśli społecznej lub historii filozofii jej współczesnej. Bierze się stąd określenie czasowej ewolucji koncepcji każdego badacza, ewolucji psychoanalizy w ogóle i umieszczenie jej na tle rozwoju myśli filozoficznej i myśli społecznej. Ramy te stanowią pewne podłoże analizy problemu, ponieważ przypada im rola ukazywania dynamiki zmienności koncepcji i ich rozwoju. Dynamika ta uwidocznia, że nie mamy tu do czynienia z jakimś określonym i stałym, sztywnym systemem twierdzeń, ale z koncepcjami ewoluującymi i otwartymi, które dzięki tym swoim cechom mogły stać się jedną z najbardziej inspirujących oraz najciekawszych prób psychologicznych ujęć mitu.

W pracy mojej wyodrębniam strukturalny wymiar psychoanalitycznych wykładni mitu z całości koncepcji psychoanalizy oraz określenia jego związku z innymi ich elementami, jak np. antropologia psychoanalityczna, problematyka kultury, filozoficzna perspektywa koncepcji zła i inne; analiza z punktu widzenia strukturalnego układu koncepcji i relacji pojęć do siebie ma tu również węższe zastosowanie – określenie, dlaczego i w jakim kontekście teoretycznym pojawiają się interpretacje mitów. Osobnym zagadnieniem jest wyodrębnienie w części szóstej filozoficznych dociekań nad mitem. Z punktu widzenia wniosków, do jakich dochodzę, a mianowicie ujawnienia przez mit rodzaju apriorycznej formy doświadczeń (Jung), odwołanie to wskazuje, że koncepcje mitu w psychoanalizie w dużej mierze uwarunkowane są perspektywą filozofii mitu (zwłaszcza Schellingiańskiej).

Narzędziem tej pracy jest również analiza treściowo-semantyczna i interpretacja badanych koncepcji, która umożliwia wskazanie najogólniejszych założeń filozoficznych psychoanalitycznych ujęć mitu. Są to założenia o aktywności nieświadomości (określenia zakresu pojęcia nieświadomości w każdej z analizowanych koncepcji), o związku pomiędzy nieświadomością a jej formami manifestacji (różnym w każdej z koncepcji); każde z nich ma wpływ na interpretacje mitu. Wskazanie to umożliwia też dostrzeżenie i porównanie specyfiki różnych interpretacji w obrębie psychoanalizy konkretnych mitów, np. mitu o Edypie, Prometeuszu czy też np. postaci Wielkiej Bogini, ponieważ każda z tych interpretacji odwołuje się właśnie do specyficznych dla poszczególnych badaczy sposobów rozumienia nieświadomości i zasad wyjaśniania jej form aktywności. Interpretacje te ponadto dokonywane są za pomocą specyficznych pojęć i konstrukcji teoretycznych psychoanalitycznych koncepcji (np. pojęcia popędu, archetypu, temperamentu, charakteru społecznego i innych). Można je także ujmować w odniesieniu do problemu redukcjonizmu psychologistycznego, filozofii nieświadomości i filozofii wyobraźni, myślenia symbolicznego, oceny przydatności ujęć psychoanalitycznych do badań nad mitem i problemu „hermeneutyki zstępującej, redukcyjnej i ustanawiającej” (G. Durand).

Pytanie, na które usiłuję odpowiedzieć, można sformułować następująco: czy rzeczywiście psychoanalityczne wykładnie mitu mają charakter redukcyjny i co spowodowało, że stały się one tak docenianym przez niektórych badaczy narzędziem umożliwiającym rozumienie myślenia symbolicznego?

Zespolenie wszystkich wcześniej wspomnianych metod umożliwia, moim zdaniem, adekwatne ujęcie problemu psychoanalitycznych badań nad mitem w jego specyfice, rozbudowanym kontekście teoretycznym, czasowej zmienności oraz ewolucji.

Perspektywą, do której się odnoszę, są badania nad hermeneutycznym wymiarem samej psychoanalizy (J. Habermas, P. Ricoeur, A. Pawliszyn, P. Kutter), który sam w sobie jest przedmiotem dyskusji pomiędzy badaczami (H. Eysenck, A. Grünbaum, P. Dybel, Z. Rosińska). Podkreślanie funkcjonowania w psychoanalizie takiego wymiaru pozwala uwypuklić jej filozoficzny aspekt, a mianowicie rozumieć ją w szerszym tle pewnej koncepcji procesu samorozumienia człowieka, ruchu jego samopoznania i interpretacji procesu nieświadomego.

Przez pryzmat hermeneutyczny widoczny staje się wysiłek, datujący się od Freuda, rozumienia człowieka w procesie kształtowania się jego świata wewnętrznego, stosunku do innych i do samego siebie, a zwłaszcza rola uniwersum symbolicznego, w którym jest „zanurzony”. Cała tzw. psychoarcheologia podmiotu (P. Ricoeur) zostaje tu zarysowana przez pryzmat tzw. założenia pansemantycznego (D. Danek), w którym różne formy aktywności psychicznej, nawet patologiczne, mają sens i odnoszą się do jakiegoś rzeczywistego, choć aktualnie nieświadomego procesu. Człowiek zatem jest tu przedstawiony w perspektywie historii swego stawania się, procesu rozwoju psychicznego odsyłającego do poziomu ogólniejszego, procesu rozwoju psychicznego, społecznego i kulturowego gatunku ludzkiego.

Hermeneutyka w psychoanalizie, choć przez Ricoeura i Duranda również krytykowana za swoją redukcyjność, wyznacza jednak pytania z punktu widzenia teorii i praktyki psychoanalitycznej o istotnym znaczeniu: jakie są zasady interpretacji nieświadomości, jak tworzy się i funkcjonuje psychiczna aktywność symbolotwórcza i mitotwórcza, dzięki rozumieniu której możliwa ma stać się uchwytność zasad rozwoju psychiki, patologii, symptomu i przyczyny cierpienia psychicznego. Powraca w związku z tym pytanie, czy rzeczywiście psychoanalityczne wykładnie mitu są redukcyjne i opierają się na twierdzeniu, że całość problemu mitu można wyjaśnić przez dynamikę nieświadomej psychiki.

Problem hermeneutycznych interpretacji psychoanalizy zestawiany z próbą określenia roli, którą w psychoanalizie odgrywa mit, i – zwrotnie – określenia wkładu, jaki psychoanaliza miała we współczesnej rewaloryzacji mitu, zdaje się prowadzić do głębszego ujęcia relacji „mit – psychoanaliza”, unikania stereotypizacji obrazu teorii psychoanalitycznej, wykazania, do jakiego stopnia hermeneutyka mitu tworzy jej specyfikę, oraz przedstawienia związku „kliniczne – hermeneutyczne” w psychoanalizie w pewnym nowym świetle. Można zatem ukazać jej popularność, wpływ na samopoznanie człowieka XX w. właśnie w kontekście jej specyficznego i nowego podejścia do relacji „mit – psychika człowieka” i „mit – nieświadome”.

Każde z przedstawionych wyżej zagadnień wymaga osobnej i zarazem związanej z pozostałymi analizy, ma własną mniej lub bardziej bogatą literaturę przedmiotu oraz różny jest stopień zaawansowania stanu badań nad nimi w piśmiennictwie światowym i polskim.

0 komentarzy:

Dodaj komentarz

Chcesz się przyłączyć do dyskusji?
Feel free to contribute!

Dodaj komentarz