Myślenie stereotypowe

fragment książki
Magiczna wizja świata
Anny Grzywy

Realizm ograniczony końcem własnego nosajest niebezpieczniejszy od najszaleńszej fantazji,
jest bowiem ślepy.

Fiodor Dostojewski

Stereotyp (z greckiego stereos – przestrzenny, solidny, trwały, skamieniały, typos – wzorzec) jest to konstrukcja myślowa zawierająca komponent poznawczy, emocjonalny i behawioralny. Stereotyp myślenia to struktura pojęciowa o sztywnym charakterze, która często jest skojarzona z silnymi emocjami, a przez to w małym stopniu podatna na modyfikację pod wpływem docierających do człowieka nowych informacji. Ta struktura jest najczęściej związana z emocjami negatywnymi, często staje się źródłem uprzedzeń albo z nimi współwystępuje, nierzadko też stereotypy są uruchamiane w sytuacji przeżywania przez ludzi poczucia zagrożenia. Stereotyp może być przyjęty w wyniku własnych obserwacji, ale częściej na skutek przejmowania poglądów innych osób. Stereotypy mogą być negatywne, neutralne lub pozytywne, chociaż najczęściej spotykamy się z negatywnymi. Stereotyp zazwyczaj jest przekonaniem zbiorowym, czyli podzielanym przez pewną grupę ludzi. Według koncepcji behawiorystycznej, człowiek jest układem reaktywnym, co oznacza, że jego zachowanie jest sterowane przez środowisko zewnętrzne dzięki działaniu wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Burrhus Frederic Skinner brał pod uwagę również wyposażenie genetyczne. Koncepcja psychodynamiczna spostrzega człowieka jako zależnego od wewnętrznych sił dynamicznych, czyli popędów i dążeń. Według koncepcji poznawczej człowiek jest układem przetwarzającym informacje (Kozielecki, 1976).

Przedmiotem myślenia stereotypowego są przede wszystkim jakieś grupy ludzkie, mówimy wtedy o stereotypach narodowych, np. stereotyp Polaka, Francuza, a wtórnie mogą dotyczyć społecznych stosunków, np. stereotyp dobrego wychowania. Stereotypy tzw. narodowe wynikają z naszych wyobrażeń dotyczących innych narodów. Najczęściej są wyrażane w zdaniach ogólnych (np. wszyscy Cyganie są złodziejami, poznaniacy są skąpi, Włosi romantyczni, Francuzi eleganccy), co jest powodowane procesem nadgeneralizacji. Ten typ myślenia jest zawsze związany z ładunkiem emocjonalnym, co powoduje jego oporność na zmiany. Jest albo całkowicie sprzeczny z faktami, albo częściowo z nimi zgodny, co najczęściej doprowadza do jego utrwalenia. Ponadto jest zawsze związany ze słowem (nazwą), które stanowi impuls powodujący aktywizację treści stereotypu w danej sytuacji.

Stereotypy pełnią funkcję poznawczą, co pozwala na szybsze przetwarzanie informacji i klasyfikowanie zjawisk, bo dokonuje się ono automatycznie, bez przemyśleń i zastanawiania się. Funkcja wartościująca polega na ocenie ludzi, rzeczy i zjawisk, a funkcja społeczna na integrowaniu się ze społecznością, która je podziela. Stereotypy jako uproszczone przekonania prowadzą do generalizacji pozwalającej na upraszczanie niejednokrotnie skomplikowanej rzeczywistości. Takie uproszczone przekonania zwalniają nas z myślenia o tym, jaka faktycznie jest rzeczywistość.

Stereotypy myślenia możemy zaobserwować analizując obyczaje, tradycje, wierzenia i praktyki religijne, jak również ujawniają się one w wypowiedziach dotyczących poglądów społeczno-politycznych. Ułatwiają one ogólną orientację w świecie, pomagają w uzyskaniu aprobaty w środowisku, w którym ludzie tak samo czy podobnie myślą. Czasem stereotypowo powtarzamy różne opinie czy oceny, szczególnie wtedy, kiedy albo wynieśliśmy je z domu rodzinnego, albo wpojono nam je w szkole czy przejmujemy je z programów telewizyjnych i Internetu, albo też powtarzamy za osobą, którą darzymy autorytetem. Stereotypy mogą powstawać również jako wynik napięć wynikających z dążenia do osiągnięć, problemów w małżeństwach, kiedy mężczyzna jest stereotypowo widziany jako żywiciel rodziny, a kobieta jako strażniczka ogniska domowego, podczas gdy dążenia jednej lub drugiej strony są inne.

Stereotypy powstają na skutek tendencji do dokonywania uogólnień, oraz niechęci do wykonania wysiłku w celu sprawdzenia prawdziwości kształtującego się przekonania. Nowsze poglądy zakładają, że w tworzeniu wrażenia spostrzeganej osoby mają znaczenie zarówno stereotypy, jak i wrażenia jednostkowe, z tym że w różnych proporcjach, w zależności od ich przewagi w danym momencie. Przypuszczalnie pierwsze wrażenie opiera się raczej na istniejącym w umyśle stereotypie klasy czy grupy społecznej, do której dana osoba należy, ale w sytuacji, kiedy zaistnieje motywacja do spostrzegania jakichś szczególnych cech jednostkowych mogą one być wzięte pod uwagę, a poprzednie stereotypowe wrażenie może zostać zignorowane albo przynajmniej osłabione.

Kiedy dochodzą do nas informacje o spostrzeganym obiekcie, usiłujemy zawsze nadać im sens przez ich zrozumienie i zintegrowanie. Czasem, kiedy nie wiemy o kimś nic ponad to, że należy on do pewnej kategorii społecznej, to posiadany przez nas stereotyp związany z tą kategorią zabarwia nasze pierwsze wrażenie na jego temat. Zostaje zaktywizowany stereotyp i oczekujemy zgodnych z nim zachowań. Jeżeli natomiast ta osoba zachowuje się niezgodnie z naszymi opartymi na stereotypie oczekiwaniami, musimy włożyć dodatkowy trud myślenia, żeby włączyć do posiadanego stereotypu indywidualne, jej tylko właściwe cechy. Najnowsze poglądy na powstawanie wrażeń skłaniają się raczej ku równoczesnemu analizowaniu stereotypów i cech jednostkowych, przy ich wzajemnym ograniczaniu swojego wpływu.

Stereotypy odgrywają rolę w życiu społecznym, dlatego przyciągają uwagę zarówno socjologów, jak i psychologów. Istnieją osoby racjonalne, które prawie w każdej sytuacji kierują się myśleniem logicznym, istnieją też takie, które w pewnych sytuacjach kierują się myśleniem logicznym, a w innych ulegają przesłankom mniej racjonalnym. Są też tacy ludzie, którzy w zasadzie nie liczą się z faktami, a polegają na ideologicznych, religijnych czy pseudonaukowych autorytetach i stereotypach.

Według językoznawców geneza i funkcje stereotypów są ściśle związane z językiem, za pomocą którego kształtują się i są przekazywane z pokolenia na pokolenie, podobnie jak przesądy.

Stereotyp jest generalizacją tego, co dotyczy grupy ludzi, kiedy identyczna charakterystyka jest przypisana zasadniczo wszystkim jej członkom, niezależnie od rzeczywistych różnic między nimi. Raz sformułowane stereotypy są odporne na zmianę pod wpływem nowej informacji. René Girard (1991, s. 29) pisze:

“Nie ma społeczności, która nie poddawałaby swojej mniejszości, swoich niedostatecznie zintegrowanych bądź tylko wyróżniających się grup, pewnym formom jeśli nie prześladowań, to co najmniej dyskryminacji. W Indiach prześladuje się muzułmanów, a w Pakistanie hindusów […]. Poza kryteriami kulturowymi i religijnymi mamy także kryteria czysto fizyczne. Choroba, obłęd, deformacje typu genetycznego, przypadkowe okaleczenia, a nawet wszelkiego rodzaju kalectwa – prowokują postawy prześladowcze”.

Stereotyp to z góry przyjęte, często tendencyjne przekonania czy wyobrażenia o tym, jak ludzie danej rasy, narodowości czy zawodu wyglądają lub się zachowują. Prowadzą one często do dyskryminacji innych osób albo grup społecznych czy narodowościowych. W ich powstawaniu dochodzi do błędów w przetwarzaniu informacji i wydaje się, że szczególne znaczenie ma tu podstawowy błąd atrybucyjny, popełniony wówczas gdy nadajemy znaczenie czyjemuś zachowaniu. Podstawowy błąd atrybucyjny polega na przecenianiu wpływu na zachowanie innych osób ich właściwości osobowościowych, a niedocenianiu wpływu czynników zewnętrznych. Samospełniające się przewidywania są atrybucyjnymi procesami, dzięki którym znajdujemy potwierdzenie naszych stereotypów, ponieważ traktując członków innej grupy w określony sposób często wywołujemy u nich przewidywane przez nas stereotypowe zachowanie.

Zjawisko „kozła ofiarnego” wynika często z przemieszczania agresji z prawdziwego źródła, na które agresja mogłaby być skierowana, na grupę lub osobę obcą, nielubianą. Ze stereotypowego myślenia wywodzi się, między innymi fenomenami, rasizm, czyli przekonanie o wyższości jednej rasy ludzkiej nad inną, co szczególnie uwidoczniło się w ramach holocaustu, kiedy zabito miliony Żydów, uznając wyższość Niemców jako „Aryjczyków” nad innymi rasami. Zresztą współcześnie takie problemy też w świecie istnieją, nie były one wyłączną własnością nazizmu czy hitleryzmu.

Stereotypy nie biorą pod uwagę wielkiej różnorodności ludzi należących do danej grupy i prowadzą często do szufladkowania, np. „Polacy lubią alkohol”, „kobiety są złymi kierowcami” itd. Takie przekonania prowadzą do niesprawiedliwych osądów, bo nie uwzględniają możliwej nietrafności stereotypu lub faktu, że dana osoba odbiega od stereotypu swojej grupy. Stereotypy bowiem nie pozwalają dostrzec różnic między poszczególnymi osobami związanymi czy należącymi do pewnej społeczności. Złudzenie, polegające na tym, że przeszłe zdarzenia wydają nam się łatwe do przewidzenia, nazywa się „złudzeniem myślenia wstecznego”, a odkryte zostało przez Barucha Fischhoffa (Fischhoff, Beyth, 1975). W swym eksperymencie Fischhoff wykazał, że znając historyczny przebieg zdarzeń, ludzie zawyżają prawdopodobieństwo wyniku, który miał później miejsce w rzeczywistości.

Poważnym problemem są również uprzedzenia. To zjawisko jest szeroko rozpowszechnione i obecne we wszystkich społeczeństwach świata. W głębi duszy kieruje się nimi każdy, przyznając się do tego albo ukrywając swoje uprzedzeniowe sądy przed innymi. Uprzedzenia polegają na przyjęciu wrogiej postawy wobec osób należących do pewnej, obcej grupy wyłącznie na podstawie grupowej przynależności. Jedną z istotnych przyczyn ich powstawania jest rywalizacja o dobra, władzę czy status społeczny. Wobec grupy, z którą się rywalizuje, powstają agresywne uczucia i zazwyczaj grupa słabsza obwinia silniejszą. Człowiek, przyjmując poglądy i widzenie świata obowiązujące czy powszechne w grupie społecznej, do której należy, jednoczy się z tą grupą, czuje się bezpiecznie, niezagrożony przez obcych. W swojej grupie, podzielającej jego poglądy i sam podzielający obowiązujące w tej grupie standardy, może przetrwać, a dzięki jej wsparciu może się rozwijać.

Uprzedzenie jest postawą, która podobnie jak stereotyp składa się z trzech komponentów: afektywnego, poznawczego i behawioralnego. Uprzedzenia stanowią wrogą bądź negatywną postawę wobec osób z obcej grupy, wyłącznie dlatego, że są one jej członkami. Osoba posiadająca uprzedzenia przypisuje innym, niebędącym członkami własnej grupy, cechy negatywne. Uprzedzenia takie mogą się opierać na tym, że ci inni mówią innym językiem, mają inne tradycje, religie czy inne poglądy polityczne. Osoby o silnych uprzedzeniach łatwiej niż inne ulegają przesądom i z większą wytrwałością przestrzegają związanych z nimi zachowań. Prawdopodobnie my także będziemy, byliśmy, czy jesteśmy obiektami uprzedzeń, szczególnie będąc psychologiem czy psychiatrą jest się w obcym otoczeniu spostrzeganym stereotypowo jako ktoś zajmujący się chorobami psychicznymi i przez to w jakiś sposób odmienny.

0 komentarzy:

Dodaj komentarz

Chcesz się przyłączyć do dyskusji?
Feel free to contribute!

Dodaj komentarz