Edukacja i terapia przez sztukę – fragment

Teoria arteterapii Tomasza Rudowskiego – implikacje do resocjalizacji przez sztukę

przedmowa do książki
Edukacja i terapia przez sztukę
Tomasz Rudowski

Resocjalizacja, jako odmiana procesu wychowawczego o psychokorekcyjnym charakterze, stanowi niezwykle trudne przedsięwzięcie, szczególnie gdy jest kierowana do dorosłych, mających względnie ukształtowaną strukturę osobowości. Dlatego poszukiwanie i opracowywanie optymalnych metod i procedur, uwzględniających wszelkie aspekty interakcji towarzyszących sytuacji wychowawczej, staje się istotnym zadaniem pedagogiki resocjalizacyjnej.

Jedną z propozycji, obecną od dawna w myśli penitencjarnej, jest wykorzystanie w oddziaływaniach resocjalizacyjnych sztuki, która ze względu na właściwości wychowawcze i terapeutyczne oraz wymiar ludyczny i hedoniczny stanowi narzędzie uniwersalne. Procedury korekcyjne posługujące się aktywnością w jej przestrzeni określa się mianem arteterapii, którą postrzega się jako zespół oddziaływań na zaburzone sfery osobowości, opartych na wykorzystaniu środków artystycznych.

Dorobek w postaci koncepcji teoretycznych opisujących zależności między zmiennymi (warstwa teoretyczna) oraz propozycji praktycznej realizacji przyjętych celów (warstwa metodyczna), które są osadzone w określonej perspektywie aksjologicznej (warstwa teleologiczna), pozwala na traktowanie arteterapii jako subdyscypliny, rozwijającej się na pograniczu pedagogiki, psychologii i sztuki.

Wychodząc z paradygmatu systemowego, należy przyjąć, iż istotą arteterapii jest eliminowanie (leczenie) zaburzeń ujawniających się w systemie jednostki, poprzez zastosowanie środków z obszaru sztuki (środków artystycznych przynależnych do poszczególnych domen oraz charakterystycznych procesów). Na wspomniany system jednostki składają się dwie sfery: wewnętrzna, obejmująca psychikę (treści, struktury i procesy osobowości), oraz zewnętrzna, którą wyznaczają interakcje zachodzące między człowiekiem (elementami systemu jednostki) a jego otoczeniem (Millon, Davis, 2005).

Zaburzenia są zakorzenione w psychice człowieka (sferach osobowości), ujawniają się zarówno w sferze poznawczej (postrzeganiu siebie i świata), behawioralnej (w reakcjach i zachowaniach), jak i emocjonalnej oraz motywacyjnej. Rudowski (2009a) rozpatruje je w perspektywie dwóch teorii: dezintegracji pozytywnej Dąbrowskiego (1989) oraz samoświadomości Zaborowskiego (1998), traktując jako zakłócenie równowagi w określonym obszarze samoświadomości, wywołane bodźcami dezorganizującymi, które stanowią konsekwencję przeszłych doświadczeń traumatycznych.

Arteterapia w ujęciu Rudowskiego jest ukierunkowana na zmiany w sferze samoświadomości. Stanowi proces tworzenia przez jednostkę nowych wartości, inicjowany w jej procedurach (działaniach). Do istotnych w arteterapii zaliczane są wartości: artystyczno‑estetyczne, poznawczo‑intelektualne, filozoficzne, określające ideał wychowawczy, etyczne, wartości rozumiane jako pożądane właściwości osobowościowe (postawy, składniki samooceny, charakter, tożsamość, kreatywność), wartości określające cel i sens życia (Rudowski, 2009a). Powstają na bazie już istniejących, poprzez nadawanie im nowych jakości, albo są tworzone od podstaw. Należy podkreślić, że
w prezentowanej koncepcji termin „wartości” odnosi się do właściwości tworzących osobowość, zatem ich przekształcanie, dokonujące się w kluczowych dla sztuki procesach percepcji i ekspresji (towarzyszących tworzeniu oraz odbiorowi sztuki), prowadzi do zmian w strukturach osobowości oraz relacjach jednostki ze światem.

Postulowany zbiór wartości jest przynależny zarówno jednostce, jak
i sztuce. Proces arteterapeutyczny można traktować jako system interakcji zachodzących między osobowością (w nomenklaturze teorii Rudowskiego wartościami tkwiącymi w osobowości) a wartościami tkwiącymi w sztuce.

System sesji arteterapeutycznej, wyznaczony przez zachodzące interakcje, tworzy przestrzeń doznań zmysłowych i umysłowych. Jest ona wypełniona przeżyciami, znakami, sensami, znaczeniami; zachodzą w niej modyfikacje w obrębie wartości osobowości i relacji społecznych, będące przejawem regulacji wewnętrznej i zewnętrznej (Rudowski, 2009a).

Proces tworzenia nowych wartości, w efekcie aktywności artystycznej (percepcji dzieła bądź kreacji), stanowi kluczową właściwość arteterapii.
Z nim związana jest terapeutyczna zmiana, wyrażająca się w przezwyciężeniu słabości (usunięciu zaburzeń), i w konsekwencji osiągnięcie spójności wewnętrznej (integracji osobowości) oraz zewnętrznej (zachodzącej w sferze w relacji społecznych). W działaniu arteterapeutycznym, na przykład w kompozycji malarskiej, jednostka (pacjent) tworzy subiektywną wizję przeżywanej rzeczywistości (wizję siebie i swojej relacji z otoczeniem), odsłaniając psychologiczne i duchowe uwarunkowania odczuwanych związków ze światem. Intensyfikacja samoświadomości pozwala na zgłębienie wiedzy, prowadzące do określenia sensu życia i rozwoju siebie – co stanowi, podstawowe zadanie arteterapii (Rudowski, 2009a).

Wzbogacenie wiedzy o sobie i świecie sprzężone jest przede wszystkim z dwoma rodzajami wartości: poznawczymi, odnoszącymi się do „ja”, które stanowią podstawę modyfikacji w obszarze obrazu siebie i samooceny, oraz duchowymi, odnoszącymi się do wiary, transcendencji, stanowiącymi podstawę odczuwania związku ze światem.

Przewartościowanie w strukturach „ja” (samoświadomości) dokonuje się poprzez uświadamianie, a następnie przezwyciężanie antynomii wartości (Rudowski, 2009a), czyli sprzeczności powstałych w wyniku myślenia opartego na fałszywych przesłankach. Tkwiąc w osobowości jednostki, wywołują one lęki, obsesje, stany depresyjne czy skłonności do agresji, hamując jej rozwój. Ich zniesienie możliwe jest dzięki odwołaniu się do bieżącego doświadczenia, co z kolei inicjuje ponowną strukturalizację wartości. Szczególnie istotne dla przywrócenia równowagi wewnętrznej i zewnętrznej staje się przezwyciężanie antynomii ja–nie ja, wolność–przymus, życie–śmierć, dobro–zło, miłość–nienawiść. Pierwsza jest wynikiem intensyfikacji samoświadomości, związana jest z jednoczesnym odczuwaniem siebie jako poznającego podmiotu i poznawanego przedmiotu. W wyniku poszerzenia percepcji siebie, uświadomienia sobie swoich zalet, wad, zdolności, emocji, trudności itp., zdobyta samowiedza zostaje włączona w zakres „ja” podmiotowego3 – w ten sposób zmieniają się granice „ja” odczuwanego przez jednostkę. Przezwyciężanie antynomii wolność–przymus prowadzi do odczucia samosterowności, pogłębienia doznań duchowych, związanych z odczuwaniem sensu życia i własnego rozwoju oraz postrzegania przez ich pryzmat relacji społecznych. Pozostałe pozwalają na uzgodnienia w sferze moralnej (por. Rudowski, 2007; 2009a).

Zniesienie antynomii sprzyja integracji w sferze samoświadomości, zwiększając zakres zgodności „ja” realnego z „ja” idealnym, wspierając tym samym rozwój podmiotowości. Działania arteterapeutyczne stwarzają idealne ku temu warunki, przede wszystkim dlatego, że dopuszczają wieloznaczność interpretacji. Dzieło sztuki, jako komunikat artysty (twórcy), niesie w sobie przesłanie, zakodowane w specyficznych dla niego środkach wyrazu. Przesłanie to ulega w procesie percepcji subiektywnemu rozkodowywaniu, zgodnemu z wiedzą, przeżyciami, preferencjami odbiorcy, prowadząc do konfrontacji sensów zawartych w antynomiach wytworzonych podczas odbioru. Sprzyjają one ujawnieniu prawdy tkwiącej w odbiorcy
i przeżywanych przez niego emocji. Ich uświadomienie (poznanie) wpływa na zmianę błędnych nastawień, ujawniających się w antynomiach.

Z kolei kreacja (tworzenie) wpływa na uświadomienie antynomii, inicjując pogłębioną ich analizę. Niezależnie od formy obcowania ze sztuką (percepcji bądź tworzenia dzieła) uświadamianie antynomii prowadzi do redukcji negatywnych stanów odczuwanych przez jednostkę, co jest następstwem weryfikacji tworzących je przekonań. Artystyczno‑estetyczne środki wyrazu wzbudzają wyobraźnię i myślenie konwergencyjne, sprzyjające rozwiązaniom transgresyjnym (związanym z przekraczaniem barier wynikających ze sztywności myślenia, powodującego zafiksowanie na określonym poglądzie; Rudowski, 2007).

Zmiany zachodzące podczas sesji arteterapeutycznych w psychice jednostki należy rozpatrywać w odniesieniu do czasoprzestrzeni, w której uaktywniana jest samoświadomość. Działania arteterapeutyczne zachodzą w przestrzeni retro‑prospekcji, w której teraźniejszość jest jednocześnie częścią przeszłości i przyszłości. Urazowe treści (antynomie) są przywoływane z przeszłości, analizowane (weryfikowane) w teraźniejszości, po to by, odpowiednio zmienione, stać się podstawą konstruktywnej przyszłości. Tak więc przezwyciężanie traumy zachodzi w przestrzeni doznań powstałych w wyniku integracji treści z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, co pozwala na nakładanie się (mieszanie się) sensów i znaczeń z różnych przestrzeni – w tym wyraża się możliwość znoszenia antynomii (Rudowski, 2007; 2009a).

W arteterapii opartej na przezwyciężaniu antynomii istotną kwestią stają się emocje. Odwołując się do wydarzeń z przeszłości, przywoływane zostają również towarzyszące im wówczas odczucia. Przestrzeń retro‑prospekcji ułatwia uświadomienie wypartych uczuć, których neutralizacja dokonuje się poprzez ich kreację w teraźniejszości, za pomocą symboli, metafor i innych środków wyrazu, charakterystycznych dla wybranego obszaru sztuki.