Związek samoświadomości
z niektórymi aspektami
sprawności działania (Wojciech Baryluk)

fragment książki Samoświadomość i jakość życia
pod red. Lesława Pytki i Tomasza Rudowskiego

 

Ze względu na formę przetwarzania informacji o własnej osobie – ewaluatywną, emocjonalną, bądź też opisową, zobiektywizowaną – oraz na szereg związanych z nią cech można wyróżnić dwa podstawowe rodzaje samoświadomości, osobową i zewnętrzną (Zaborowski, 1991). Ze względu z kolei na formę kodowania i przetwarzania informacji o własnej osobie na poziomie operacji ogólnych i abstrakcyjnych oraz konkretnych i obrazowych można wyodrębnić samoświadomość refleksyjną i obronną (Zaborowski, 1991).

Według Zaborowskiego (1991), w strukturze ludzkiej psychiki samoświadomość obronna ma większą siłę regulującą przeżycia wewnętrzne i zachowania niż samoświadomość osobowa; ta z kolei przewyższa samoświadomość zewnętrzną, a samoświadomość zewnętrzna dominuje nad samoświadomością refleksyjną.

Zastosowana w pracy koncepcja kontroli działania Kuhla dotyczy kontroli procesów pośredniczących między zamiarem a jego realizacją. Chodzi o procesy kontroli działania, ochraniające pierwotny zamiar przed konkurencyjnymi tendencjami działania – im większa efektywność tych procesów tym większy stopień kontroli działania. Ogólnie mówiąc, orientacja na działanie objawia się przez adekwatne do zadania strategie, jak selektywna uwaga skierowana na różne komponenty zamiaru, kontrola przetwarzania informacji – przede wszystkim istotnych – kontrola emocji, kontrola motywacji, tzn. percepcja informacji związanych z oczekiwaniem i walencją wyniku. Zawężenie i zniekształcenie samoświadomości, trudności w symbolizacji doświadczeń niezgodnych z „ja” obejmują procesy, które Zaborowski określa mianem samoświadomości obronnej. Stąd jako swoistego rodzaju „tło”, jako dodatkowy empiryczny wykładnik samoświadomości obronnej w badanej sytuacji wykorzystano neurotyzm.

Według Maslowa (1986), nerwica łączy się z nieprawidłowym odbiorem wewnętrznych sygnałów, w wyniku czego doświadczenia jednostki są jałowe i nieokreślone; neurotyk nie wie, co lubi, a czego nie lubi, czy ma zaspokojone różne potrzeby czy nie. Rogers (1959) podkreśla, że jednostka pod wpływem niepowodzeń, lęku przejawia nastawienia obronne i staje się zamknięta dla doświadczeń zewnętrznych. Niektóre jej doświadczenia nie docierają do jej świadomości w wyniku trudności ich symbolizacji przez „ja”.

Częste są sytuacje, gdy pozycję czołową w funkcjonowaniu zajmuje samoświadomość obronna. Dzieje się tak w różnego rodzaju sytuacjach trudnych. Jednostka wtedy najpierw ocenia i eliminuje te alternatywy i zachowania, które są zagrażające, aby funkcjonować optymalnie. Ale może się zdarzyć, że sytuacje takie się przedłużają i nie można znaleźć od razu rozwiązania. Mnożą się natomiast operacje zabezpieczające, włączające się do głównego nurtu działania, co może całą aktywność jednostki skupić na własnej osobie. Prowadzi to do utrwalenia samoświadomości obronnej i osobowej, kosztem pozostałych form samoświadomości. Naturalną konsekwencją tego są – jak się zdaje – narastające stany lękowe, prowadzące do rozwoju nerwic.

Zatem treści „przykre”, np. niepowodzenia, zagrożenia i in. – jak pisze Zaborowski (1989) – kodowane są w sposób obronny i kojarzone z lękiem, wywołując nierzadko „ucieczkę od siebie”. Na przykład u neurotyków treści kodowane są właśnie w sposób obronny, winien więc występować u nich prymat formy obronnej nad innymi formami. To może z kolei w decydującym stopniu zaburzać stopień kontroli działania.

Stopień kontroli działania w koncepcji Kuhla zależy od orientacji na stan lub orientacji na działanie. Orientacja na działanie aktywizuje procesy poznawcze i emocjonalne ułatwiające działanie, zaś orientacja na stan – procesy utrudniające realizację pierwotnego zamiaru, czyli utrudniające działanie.

Orientacja na stan lub działanie – jak twierdzi Marszał-Wiśniewska (1989) – jest wynikiem wzajemnej interakcji czynników osobowościowych i sytuacyjnych. Neurotyzm jest wrodzoną cechą organizmu, czy wręcz wrodzoną predyspozycją do rozwinięcia się nerwicy pod wpływem specyficznych warunków. Te same warunki mogą być również przyczyną określonej struktury samoświadomości lub też mogą być efektem jej funkcjonowania. Samoświadomość neurotyków jest więc, ogólnie biorąc, spłycona, zawężona i zdeformowana, co nadaje jej charakter specyficznie podmiotowy (wewnętrzny) – zbliżony do samoświadomości obronnej, ewentualnie osobowej.

Biorąc pod uwagę powyższe, rolę przewodników w realizacji badania będą spełniały następujące pytania i hipotezy.

1. Według Eysencka (1970), neurotyzm nie jest tym, co nazywa się nerwicą – czyli że nerwicowiec jest neurotykiem, ale neurotyk nie zawsze jest nerwicowcem. Istotne jest więc tu pytanie, czy osoby biorące udział w badaniu (wszystkie z rozpoznaniem nerwicy) charakteryzują się ponadprzeciętnym poziomem neurotyzmu?

H1: Osoby z lekarskim rozpoznaniem nerwicy charakteryzują się wyższym niż przeciętny poziomem neurotyzmu.

2. Czy istnieje rzeczywisty, istotny związek między neurotyzmem a stopniem kontroli działania, o takim charakterze, że wysoki poziom neurotyzmu odpowiada niskiemu stopniowi kontroli działania, tzn. orientacji na stan?

H2: Osoby charakteryzujące się wysokim poziomem neurotyzmu są zorientowane raczej na stan niż na działanie.

3. Samoświadomość zewnętrzna, jak pisze Zaborowski (1986), rodzi nastawienie na działanie, poprawę warunków, w jakich człowiek żyje, wytwarza uczucia pozytywne, optymizm, zadowolenie, zaufanie do siebie i do innych. Bliska temu jest również samoświadomość refleksyjna. Natomiast samoświadomość obronna – szczególnie u osób nerwicowych – może przejawiać się bardziej intensywnie niż pozostałe oraz wywierać większy, często dezorganizujący wpływ na zachowanie. Powstaje więc pytanie, czy samoświadomość obronna jest formą dominującą w badanej grupie oraz czy, mając większy wpływ na zachowanie u osób nerwicowych, wykazuje związek z niskim stopniem kontroli działania.

H3: U osób neurotycznych występuje prymat samoświadomości obronnej nad pozostałymi formami samoświadomości.

H4: Wysoki poziom samoświadomości obronnej wykazuje istotny związek z orientacją na stan (niski stopień kontroli działania).

Przebieg badań

Badana grupa była zróżnicowana pod względem wykształcenia oraz wywodziła się z różnych środowisk zawodowych. Średnia wieku wynosiła 37 lat. Podczas badania wszyscy byli pacjentami Oddziału Leczenia Nerwic Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego w Złotoryi. Badania były przeprowadzone na trzech kolejnych turnusach terapeutycznych. W sumie przebadano 41 osób. W pierwszym tygodniu pobytu na oddziale (na każdym turnusie – czas trwania turnusu 6 tygodni) pacjenci udzielali odpowiedzi do Skali Samoświadomości, natomiast w drugim tygodniu odpowiadali na pytania zawarte w Kwestionariuszu Kontroli Działania i Inwentarzu Osobowości. Dla określenia poziomu neurotyzmu zastosowano Inwentarz Osobowości (MPI – Maudsley Personality Inventory) Eysencka, w autoryzowanej adaptacji M. Chojnowskiego.

W celu dokonania diagnozy i badania funkcjonowania samoświadomości użyto, skonstruowanej przez Zaborowskiego i Oleszkiewicz, skali samoświadomości. Skala składa się z czterech wymiarów, opisujących cztery formy samoświadomości: samoświadomość obronna (S.Ob.), samoświadomość osobowa (S.Os.), samoświadomość zewnętrzna (S.Z.), samoświadomość refleksyjna (S.R.). Natomiast do określenia stopnia kontroli działania zastosowano – stworzony przez Khula – Kwestionariusz Kontroli Działania (KKD). Kwestionariusz składa się z trzech skal:

1. Orientacja na działanie i na stan w wypadku (skutecznego) wykonania czynności (AOP – oznaczenia oryg.).

2. Orientacja na działanie i na stan po doświadczonych niepowodzeniach (AOF).

3. Stopień planowania decyzji i działania (AOD).

Omówienie wyników

Ponieważ celem badania była próba wstępnej penetracji problemu związku samoświadomości ze stopniem kontroli działania, stąd w celu opracowania wyników wykorzystana została niezbyt wyrafinowana procedura korelacyjna (bardziej z uwagi na jej walory eksploracyjne niż wartość dowodową).

Wyniki uzyskane przy pomocy Inwentarza Osobowości wskazują, że 69% osób badanych charakteryzuje się wyższym od przeciętnego (powyżej 7,5 stena) poziomem neurotyzmu, z wyraźną tendencją do ekstrawersji.

W oparciu o dane dostarczone przez Kwestionariusz Kontroli Działania (KKD) można powiedzieć, że generalnie wszystkie osoby są zorientowane na stan, a więc wykazują niski stopień kontroli działania. A więc ochrona pierwotnego zamiaru przed wpływami konkurencyjnymi sprawia im pewną trudność (wyższą od przeciętnej), co uzasadnia – bardzo wysoka w dwóch przypadkach (AOF, AOD) i przeciętna w jednym (AOP) – współzależność między wynikami w poszczególnych skalach a wynikiem całego testu. Jednakże brak zależności między poziomem neurotyzmu a skalami AOD i AOP, natomiast zależność odwrotna z ogólnym wynikiem testu oraz wysoka odwrotna zależność ze skalą AOF skłania do następującego twierdzenia: im większym poziomem neurotyzmu będzie się charakteryzowała dana osoba, tym mniej będzie sprawna w działaniu, a co za tym idzie będzie zorientowana raczej na stan – szczególnie po doświadczonych niepowodzeniach (AOF).

Dalsza analiza pokazuje, iż samoświadomość obronna, która w założeniu miała silnie korelować ze sprawnością działania, taki związek wykazuje w stopniu bardzo wysokim (r = -0,7234). Zatem im wyższa jest samoświadomość obronna, tym niższa sprawność działania będzie jej odpowiadać. Tak więc wzrost samoświadomości obronnej obniża wyraźnie stopień kontroli działania, orientując aktywność jednostki na stan, lub też spadek stopnia kontroli działania powoduje nasilenie samoświadomości obronnej. Zależność ta jasno występuje w przypadku skal AOD i AOF, a więc w trakcie planowania decyzji i działania oraz w sytuacji po doświadczonych niepowodzeniach. Natomiast brak takiego związku widoczny jest w przypadku skali AOP, badającej stopień kontroli działania w wypadku skutecznego wykonania czynności. Nie wykazują związku ze stopniem kontroli działania również takie formy samoświadomości, jak: S.Z. i S.R., a wydawałoby się, że równie wysoko co S.Ob., tylko że pozytywnie, powinna ze stopniem kontroli działania korelować przynajmniej S.Z. Jak więc rozumieć twierdzenie Zaborowskiego (1986), że to właśnie S.Z. rodzi nastawienie na działanie, poprawę warunków, w jakich żyje jednostka. Powinno się to przejawiać choćby w formie planowania decyzji i działania (AOD), natomiast nie występuje w żadnej. Możliwe jest więc, że S.Z. nie usprawnia ochrony motywu pierwotnego przed konkurencyjnymi. Wysoką korelację ujemną ze sprawnością działania wykazuje również S.Os., która charakteryzuje się także silnym związkiem z S.Ob.

Tak więc między S.Ob. i stopniem kontroli działania istnieje silna zależność. Powstaje pytanie, czy jednak S.Ob. stanowi na tyle intensywną formę, że można mówić o jej dominacji? Jeśli tak, oznaczałoby to, że ogólnie samoświadomość w przypadku badanej grupy osób charakteryzuje się nastawieniem obronnym.

Najwyższą średnią wartość uzyskała jednak S.Os., która z kolei generalnie wykazuje najsilniejszy związek z S.Ob. (r = 0,7342). Jednakże różnica między średnimi S.Os. i S.Ob. jest istotna statystycznie. Zatem, formą dominującą samoświadomości jest w badanej grupie S.Os. Te formy samoświadomości, które nie wykazują związku ze sprawnością działania (S.Z. i S.R.), nie wykazują jej również z neurotyzmem.

Zatem ogólne założenie, że samoświadomość obronna jest formą dominującą u neurotyków, co w sposób istotny obniża sprawność działania, potwierdziło się częściowo. S.Ob. bowiem nie stanowi formy dominującej
w strukturze samoświadomości neurotyków. Rolę tę pełni samoświadomość osobowa. Jednak jej bliskość treściowa oraz silna korelacja z S.Ob. sugeruje, iż można tę dominację przypisać ogólnie rozumianej samoświadomości wewnętrznej, w której zawiera się S.Ob. i S.Os. Obie formy samoświadomości wykazują interakcję ze sprawnością działania, przy czym S.Ob. większą. A ponieważ z neurotyzmem związek S.Ob. jest również największy w porównaniu z innymi formami samoświadomości, świadczy to o jednorodności wzajemnych zależności między S.Ob., neurotyzmem i stopniem kontroli działania.

Tak więc S.Ob., mimo iż nie jest formą dominującą samoświadomości u neurotyków, wydaje się mieć najsilniejszy wpływ na obniżenie stopnia kontroli działania, a więc implikuje orientację na stan, szczególnie po doświadczonych niepowodzeniach i w trakcie planowania decyzji i działania. Można więc sugerować, że osoby w badanej grupie neurotyków (nasilona S.Ob. i S.Os.) prezentują globalnie orientację na stan, ze szczególnym podkreśleniem typu „przemyśliwującego” czy „przetwarzającego myślowo” doznane porażki, z dużą porcją wahania się i niezdecydowania w sytuacjach decyzyjnych.

Bibliografia:

Kuhl J. (1981). Motivational and functional helplessness: The moderating effect of state vs. action orientation. Journal of Personality and Social Psychology, 40, s. 155–170.

Madsen K.B. (1980). Współczesne teorie motywacji. Warszawa: PWN.

Marszał-Wiśniewska M. (1989). Temperament a kontrola wolicjonalna. Psychologia Wychowawcza, 3, s. 233–242.

Przetacznikowa M., Włodarski Z. (1986). Psychologia Wychowawcza. Warszawa: PWN.

Siek St. (1986). Struktura osobowości. Warszawa: ATK.

Uchnast Z. (1987/88). Teorie humanistyczne. Systemy i kierunki we współczesnej psychologii, w: Wykłady z psychologii. Lublin: KUL.

Zaborowski Z. (1986). Koncepcja samoświadomości zewnętrznej i wewnętrznej. Kwartalnik Pedagogiczny, 3.

Zaborowski Z. (1989). Psychospołeczne problemy samoświadomości. Warszawa: PWN.

Zaleski Z. (1991). Psychologia zachowań celowych. Warszawa: PWN.

0 komentarzy:

Dodaj komentarz

Chcesz się przyłączyć do dyskusji?
Feel free to contribute!

Dodaj komentarz